blog
venster 7: Mej. Bijtelaar en de scheiding van kerk en staat
door Peter Tomson (25 april 2019)
De ‘scheiding van kerk en staat’ houdt in dat kerk en staat zich niet met elkaars zaken bemoeien. Het is een beginsel van het moderne westerse staatbestel en als zodanig de keerzijde van de vrijheid van godsdienst. Deze tweezijdigheid werkt zich in ieder land weer anders uit. De scheiding kan ook nooit absoluut zijn, zo werd onlangs gesteld in de discussie over financiering van moskeeën uit het buitenland. In Nederland werd de scheiding ingevoerd in de Franse tijd (1795-1815). Weinig bekend is dat de alhier getroffen regeling grote gevolgen had voor het onderhoud van een monumentale kerk zoals de Oude Kerk in Amsterdam. Een van de weinigen die er wel oog voor hadden was de ‘beschermengel’ van de Oude Kerk, Bep Bijtelaar.
‘Mejuffrouw Bijtelaar’
Barendina Marie Bijtelaar (1898-1978), van haar publicaties bekend als ‘Mejuffrouw B. Bijtelaar’, was een getalenteerde vrouw van eenvoudige afkomst die na de lagere school ging werken, tekenlessen volgde, en verder autodidact was. Een van haar levensprojecten was het zorgvuldig natekenen en beschrijven van de ruim tweeduizend graven in de Oude Kerk. De basis daartoe legde ze in scherpzinnig en uitputtend archiefonderzoek. Zo ontdekte ze waar Rembrandts echtgenote Saskia van Uylenburgh was begraven in de kerk. Met de dertig rode rozen die ze in maart 1953 op de voor Saskia gemaakte grafsteen legde, luidde ze een nieuw soort kerktraditie in.
Bep Bijtelaar verrichtte haar archiefonderzoek vooral in het Amsterdamse gemeentearchief, waar ze de aandacht trok van de chartermeester, Isabella (Isa) van Eeghen. Dit was een andere opmerkelijke ‘mejuffrouw’ uit die tijd, afkomstig uit een gefortuneerd nest en als historica gepromoveerd op de vrouwenkloosters in Amsterdam. Tevens was zij redactrice van het maandblad en het jaarboek van Amstelodamum, het ‘Genootschap voor de kennis van Amsterdam’.
In genoemd jaarboek publiceerde Bep Bijtelaar in 1949 een artikel over de burgemeesters-‘glazen’ (ramen) in de Oude Kerk. Het was de opmaat tot een stroom van minstens 33 artikelen over de bouwgeschiedenis van de Oude Kerk in Amstelodamum, verschenen tussen 1950 en 1977. Ze bevatten informatie van onschatbare waarde voor de restauratie van de Oude Kerk en worden als zodanig genoemd in het standaardwerk van Herman Janse, De Oude Kerk in Amsterdam.
Voor haar werk werd Bep Bijtelaar in 1969 geëerd door de toekenning de Zilveren Anjer, en in 1974 werd ze vereeuwigd in de vorm van een houten beeldje op een van de misericordia’s in het Koor. Ze zal er vaak in stilte van hebben kunnen genieten, omdat ze bijna geen dienst of orgelconcert in de Oude Kerk oversloeg. Haar ‘In memoriam’ in Amstelodamum van 1978 was getekend: I.H. van Eeghen.
misericordia met afbeelding Bep Bijtelaar. foto: Stichting Oude Kerk
De Oude Kerk na de scheiding van kerk en staat
In jaarboek 44 van Amstelodamum (1950) publiceerde Bep Bijtelaar een vlammende aanklacht tegen de langdurige verwaarlozing van de Oude Kerk. Dit eerste van haar genoemde reeks artikelen over de bouwgeschiedenis was tevens een hartstochtelijke oproep om eindelijk werk te maken van de restauratie. Opmerkelijk is dat zij als een van de weinigen de vinger bij de zere plek legde: de beheersmatige consequenties van de scheiding van kerk en staat, en het gebrek aan inzicht daarin van de bestuurders.
Zoals gezegd pakte de scheiding van kerk en staat in ieder land anders uit. In Frankrijk werden na de Revolutie de onroerende goederen van kerken en kloosters ‘genationaliseerd’ en bij opbod verkocht. In Nederland ging het er rustiger aan toe. Na jaren van discussie in de ‘Bataafsche Republiek’ werd het ‘Nederduytsch Gereformeerd (Hervormd) Kerkgenootschap’ in 1810-11 eigenares van de kerkgebouwen en kwam er een eind aan de overheidsfinanciering van het onderhoud. Per saldo was het voor een eenvoudige dorpskerk misschien winst, maar voor een monumentaal en onderhoudsbehoeftig gebouw als de Oude Kerk was het een catastrofe op termijn.
Al in de tweede helft van de 18e eeuw werd het onderhoud van het gebouw minder, schreef Bijtelaar in 1950, hoewel het nog meeviel gezien de omstandigheden.
‘Maar in de jaren 1810 en 1811 voltrekt zich de scheiding van Kerk en Staat. De Hervormde Kerk is staatskerk-af, en de Hervormde Gemeente van Amsterdam staat practisch geheel alleen voor het onderhoud van een tiental kerken, grote zowel als kleine. (Met uitzondering van de torens, die eigendom bleven van de stad en tot op heden door Publieke werken worden onderhouden.) Het kost natuurlijk moeite om het grote apparaat te laten functioneren bij zoveel geringere inkomsten. Maar het volk is nog overwegend goed kerks, en op dat volk zal het kerkelijk apparaat voortaan moeten steunen. Kerkmeesters schijnen dat maar half te begrijpen. … Wanneer kerkmeesters dan bemerken, dat er eigenlijk niet genoeg inkomt om alle vereiste reparaties te laten verrichten, wel – dan laten ze de zaak zoals ze is.’
In de Oude Kerk hakte dat erin. Koper bijvoorbeeld werd niet meer gepoetst: ‘Het hek van de doopkapel werd met een bruine substantie ingesmeerd, waardoor men niet meer kon zien dat het van koper was.’ En het kon nog erger: ‘In 1821 valt de eerste daad van groot vandalisme: het koororgel wordt leeggeplunderd.’ Er was een nieuw orgel nodig voor de Zuiderkerk en de kerkmeesters, die alle Amsterdamse kerken moesten beheren, besloten in hun zuinigheid dat de pijpen van het koororgel daar goed genoeg voor waren.
Er werd in de tientallen jaren daarna wel wat verbeterd hier en daar, maar zonder respect voor de bouwgeschiedenis. Anderhalve eeuw duurde dit zuinige kortetermijnbeleid, met als eindresultaat de toestand van 1950:
‘…De Oude Kerk gaat er hoe langer hoe havelozer uitzien. Menig bezoeker van buiten vraagt dan ook of die kerk nog gebruikt wordt. Boze tongen beweren, dat de diverse bestuurscolleges in de Hervormde Gemeente opzettelijk de Oude kerk laten verwaarlozen, in de hoop dat ze eindelijk wegens bouwvalligheid gesloten zal moeten worden… … Over een jaar of zes zullen wij, als er niets tussenbeide komt, het 650-jarig bestaan van de Oude Kerk kunnen herdenken. Zal ons oudste monument er dan toonbaar uitzien, of zal er nog meer verzakt zijn, nog meer kalk van de muren vallen, nog meer lekkage zijn? … Hier moet raad geschaft worden!’
Stichting en restauratie
Het vervolg is beter bekend. In 1951 werd de kerk voor een jaar gesloten. In hetzelfde jaar werd een restauratiecommmissie ingesteld, versterkt met Bep Bijtelaar als archivaris. Voor de financiering van de miljoenenoperatie werd de Stichting Oude Kerk opgericht, die in 1955 eigenares werd van de kerk. Het statutaire doel werd een multifunctioneel gebruik van het eenmaal gerestaureerde gebouw, waarbij is inbegrepen het houden van de kerkdiensten van de Hervormde (Protestantse) Gemeente. De rest is heel jonge geschiedenis.
foto: Bep Bijtelaar in haar werkkamer in de Oude Kerk (Paul Hartland 1969; Hollandse Hoogte)
literatuur
B.M. Bijtelaar, ‘De lotgevallen van de Oude Kerk sedert de scheiding van kerk en staat’, Jaarboek Amstelodamum 44 (1950) 112-118, https://www.amstelodamum.nl/archief/
I.H. van Eeghen, ‘In memoriam Barendina Maria Bijtelaar (1898-1978)’, Maandblad Amstelodamum 66 (1979) 1-2, https://www.amstelodamum.nl/archief/
H. Janse, De Oude Kerk te Amsterdam, bouwgeschiedenis en restauratie, Zeist–Zwolle 2004, https://www.dbnl.org/tekst/jans353oude01_01/jans353oude01_01_0002.php
E. Kloek, ‘Eeghen, Isabella Henriette van (1913-1996)’, Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/eeghen
K. Kuiken, ‘Bijtelaar, Barendina Marie (1898-1978)’, Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Bijtelaar
Dank aan Guido Hoogewoud voor enkele aanvullingen.
Peter Tomson is emeritus hoogleraar theologie, lid van de Oudekerkgemeente en lid van de Raad van Toezicht van de Stichting Oude Kerk.
Blog van de OudeKerkgemeente: korte, persoonlijk getinte stukken over dingen buiten of binnen de gemeente die belangrijk zijn of opvallen, geschreven op eigen verantwoordelijkheid.
Wil je reageren, meeschrijven, of meer weten over de blog, neem dan contact op met Elisabeth Boiten (muskebiis@gmail.com) of Peter Tomson (pjtomson@xs4all.nl) van de redactie.
‘silence’ – tastbare stilte
‘vespers’ en andere vreemde woorden
Milan Kundera (1929-2023)
de fluisterwind van Pinksteren
in memoriam Peter Lowie
een vernissage
de migranten in Calais en Duinkerke
Oude Kerk open kerk
Heilige plaatsen
is het echt zo moeilijk?
winterslaap
elke dag zijn eigen kwaad
Godenzonen
beeldenstorm
verlangen in een tijd van onthouding
Bron van zijn die ik ontmoet
wind in de zeilen
zingen van de tien geboden
vertrouwde geuren
zolang wij ademhalen
Dodenherdenking
noodklokken
Vertrouwen
een kerkdienst uit een doosje
alles went
gezond verstand
het was raar warm…
stormen rond de oude kerk
De Lofzang in een duistere grot
Tegen het donker, laten wij zingen
de doop van Naomi
venster 9: Wat er vandaag gebeurt in de Oude Kerk
venster 8: De Oude Kerk als stadskerk met het Vater-Müllerorgel
venster 6: Ruimte voor nieuwe lofzang
venster 5: Ruimte voor de lofzang
venster 4: Rondom de monstrans van de Oude Kerk
venster 3: De katholieken na de Alteratie
venster 2: De laatmiddeleeuwse kerk
vensters op de Oude Kerk
Het verhaal van een oranje hesje
Een veelheid van geluiden in de Oude Kerk
Ons’ Lieve Heer bij de buren
de Oude Kerk als bron van stilte
zegenrijke momenten
geschonden hemel
laat het bij verbeelding blijven
memento
de essentie van het verhaal
rituelen
noodpakket en vriendendienst
Wissen
Als je naar kunstenaars luistert
Een vriendendienst
Het evangelie in één zucht
onnozele schapen en foute herders
interpreteren
Waarom zou je naar de kerk gaan als je niet gelooft?
donker en licht
een kerk vederlicht
Slingeren
Zwarte Piet in Kaapstad?
Op weg naar Pasen
Alleen het allerbeste is goed genoeg
Kyrië Eleison
Van Gogh
Herdertjes en Eeuwigheidswaarde
Feest op 4 september
Dubbel zien
Zondag na Nice
De Verlichtingskerk
Hoog-liturgisch
Doodsklok
Sonate pathétique
Zwart-wit
De Majesteit en Koning
Aftrap
klikt u op de knop hiernaast.