venster 2: De laatmiddeleeuwse kerk

door Peter Tomson (14 maart 2019)

Het eerste van deze serie ‘vensters op de Oude Kerk’ belichtte de ontstaansgeschiedenis van de kerk en de groei van het gebouw. Dit tweede venster biedt een ‘gereconstrueerde blik’ op de kerk in haar volle laatmiddeleeuwse glorie. We putten opnieuw uit de brochure van de Stichting Oude Kerk uit 1985, A. van Rooijen, De Oude Kerk in vogelvlucht, en zullen daar uitvoerige beschrijvingen uit citeren. Aan het eind gaan we in op een belangrijke vraag: wat is in zo’n majestueus godshuis de zin van ‘volte’, en wat van ‘leegte’? Van ‘geluid’ of van ‘stilte’?

‘Behalve door de afwezigheid van een lichtbeuk was in de late middeleeuwen het lichtniveau in de ruimte laag, doordat vrijwel alle ramen met gebrandschilderd glas waren gevuld. Dit glas droeg aanzienlijk bij tot de bontheid van het interieur, zowel door de kleurige bijbelse taferelen als door het doorvallend licht op de muren en de zerkenvloer. De vloer bestond toen uit een bonte afwisseling van rozerode zandsteen, witte kalksteen en oranjerode en blauwe plavuizen.’
‘Groot was de invloed van de 38 altaren in de Oude Kerk. Zowat tegen elke kolom en aan de oostwant van iedere kapel moet men zich een altaartafel voorstellen met een vergulde reliekschrijn en daarboven een kostbaar altaarstuk. De gilden hadden elk een eigen altaar en wedijverden om dat tot het aanzienlijkste van de hele kerk te maken. En dat alles stond natuurlijk nog maar in de schaduw van de rijkdom van het hoogaltaar in het koor, met het geopende vijfluik geschilderd door Jan van Scorel en Maarten van Heemskerk. Naast het altaar stond het sacramentshuis waarin de hosties werden bewaard als een toren van verguld ajour snijwerk tot in het gewelf reikend.’

een van de bewaarde middeleeuwse ramen in de Mariakapel

Over het specifiek wereldse gebruik zijn we redelijk geïnformeerd door de bewaarde ‘keurboeken’, logboeken van uitgedeelde ‘keuren’, zeg maar bekeuringen.
‘De kerk is wel de “huiskamer van de stad” genoemd en was permanent opengesteld. Het klimaat nodigde uit om allerlei activiteiten en ambachten in de overdekte ruimte te verrichten. Blijkens de keurboeken werd er ‘s nachts in de kerk en op het kerkhof geslapen. Overdag stalden marskramers hun waren uit, evenals boeken- en prentenverkopers. Turfdragers liepen door het zuiderportaal naar binnen en weer naar buiten door het noorderportaal om de omweg te vermijden. Bij de portalen verzamelden zich bedelaars, die de kerkgangers niet in de weg mochten staan.’

volte versus leegte

Op de middeleeuwse volte volgde de calvinistische leegte: beelden en altaren gingen eruit en muren werden wit. Hiermee maakte de kerk een overgang die andere religies en culturen niet vreemd is. Het Oude Testament is één lang dispuut tussen beeldvereerders en afgodsbestrijders, een strijd die onder de Joden in het Romeinse rijk en onder christenen in het Byzantijnse rijk werd voortgezet. Wat is de ware Godsverering: geestelijke aanschouwing opgeroepen door afbeeldingen, of juist beeldloze contemplatie? En vraagt dat om schallend Halleluja-zang, of juist eerbiedige stilte?

Blog van de OudeKerkgemeente: korte, persoonlijk getinte stukken over dingen buiten of binnen de gemeente die belangrijk zijn of opvallen, geschreven op eigen verantwoordelijkheid.