door Elisabeth Boiten (27 maart 2020)
Zou dit nou de definitieve doorbraak van de bidet worden? Vroeg ik aan een humanist toen de pleerolcrisis 2020 het hoogste punt had bereikt. ‘Nee joh’, antwoorde hij grijnzend. ‘Dat zou rationeel zijn, en hier is niets rationeels aan.’ Even later zag ik een clip waarop een Amerikaanse news-anchor vertelde dat ‘gargling bleach’ ondanks sommige beweringen géén manier is om het virus te doden. Kijk, bleek gorgelen lijkt me dan weer het resultaat van té rationeel denken. Zoiets van: ‘héle giftige middelen maken vast héle vieze virusbeestjes dood’. Maar zijn wijzelf ook geen (matig vieze) beestjes…? Hoe dan ook, ik kan me indenken dat zij die het proberen daarna, op z’n minst, een heleboel toiletpapier nodig hebben.
Goed, we moeten dus rationeel blijven, en dat is moeilijk. Elk mens die doodnormale spullen de winkel uit ziet vliegen, gaat zich instinctief afvragen of er daardoor geen schaarste ontstaat. En is het dan geen logische reflex om zelf ook maar wat extra mee te nemen? Vooral als je verantwoordelijk bent voor afhankelijken die ook graag dagelijks eten en hun billen vegen. En zo kopen mensen spullen omdat mensen spullen kopen.
Natuurlijk zijn dezelfde instincten en reflexen die tot hamsteren leiden, feilloos in ons aangeleerd en getraind door de marketingindustrie. Termen als ‘actie’, ‘trend’, ‘kansje’, ‘mode’, ‘op is op’, ‘weekbonus’ en ‘uitverkoop’ ontlenen immers allemaal hun effectiviteit aan de inherente tijdelijkheid van hun concept.
We moeten ons ‘gezonde verstand’ gebruiken, zegt onze premier. Maar ga maar eens uitleggen waar je gezonde verstand zit aan mensen die zonder training een strijd uitvechten tussen hun rationele kant en hun instinct.
Gelukkig hebben we humor om ons daarbij te helpen. Door aan elkaar te exposeren hoe absurd de situatie is doorbreken we de paniek.
Natuurlijk kan datzelfde absurdisme ook tegen ons worden gebruikt. De wereld ziet er anders uit dan normaal, en dat is verontrustend. Samenzweringstheorieën en misinformatie vliegen ons om de oren. Dat maakt veel van ons boos en cynisch, en we leggen dit graag uit als een modern probleem dat ontstaat door sociale media. Toch is niets minder waar.
In het midden van de 6e eeuw begon geschiedschrijver Procopius van Caesarea (±500 – ±565 n.C.) zijn 23e hoofdstuk over de Pest van Justinianus zo:
‘In die tijd (542 n.C.) woedde een plaag, die vrijwel de hele mensheid uitroeide. Bij alle andere vanuit de Hemel gezonden gesels, was door vermetele mensen altijd een of andere verklaring van de oorzaak gegeven, zoals al die theorieën die dan geopperd worden door mensen die verstand van zaken hebben en er dol op zijn om voor gewone mensen absoluut onbegrijpelijke oorzaken tevoorschijn te toveren. Dat zijn mensen die zonderlinge filosofische theorieën bedenken, terwijl ze heel goed weten dat wat ze zeggen niet waar is, maar denken dat het voldoende is als zij daarmee mensen, die ze tegenkomen, door hun argumenten voor de gek kunnen houden en hen kunnen overtuigen van hun ideeën. Voor deze ramp is het echter volstrekt onmogelijk enige verklaring te verwoorden of te bedenken, behalve door die aan God toe te schrijven.’
Praatjesmakers die onzin rondblèren tijdens pandemieën (èn mensen die zich aan hen ergeren) zijn er dus schijnbaar altijd geweest. De ‘oplossing’ om de ramp ‘aan God toe te schrijven’ is trouwens al even gebruikelijk. In 1671 schreef ‘den Hoog-geleerden en Vermaarden Heer Iisbrand van Diemerbroek Der Medicynen Doctor en Professor inde Hooge Schole tot Utrecht’ (jawel), in zijn traktaat over de pest van Nijmegen van 1636:
‘Een ware en rechte Peste / hoedanig ook geweest is deze van Nimwegen / heeft dry oorzaeken: (…) de eerste en voornaamste oorzaak is den Alderrechtveerdichsten toorn van den Alderhooghsten Godt / den welke de schandelijke en stinkende dampen / die uit de moerassen en vuile poelen van onze zonden na boven opgeklommen zijn / over ons ghehaalt en onsteken hebben: Van deze oorzake komt voort dat το θειον, of dat Goddelyx, t’welk bevonden word by de Peste te wezen / waar van Hippocrates ook menigmaal gewach maakt.’
(foto: Frank Jansen, AD 13-03-2020)
En ook vandaag de dag is het niet ongebruikelijk om ziekten aan de toorn van God toe te schrijven. Mike Pence, de vicepresident, ‘homogenezer’, jurist en federaal coördinator van de maatregelen tegen het coronavirus in Amerika, heeft zich met zijn hele task-force biddend laten fotograferen. En onze eigen Bijbelgordel kan er ook wat van. Volgens het R.D. zendt God ‘…ziekte zoals ooit de plagen in Egypte, om de mens tot inkeer te brengen.’
Heeft God het echt op ons gemunt? Volgens mij is er een reden dat mensen steeds teruggrijpen naar deze gedachte, en dat is de volgende pijnlijke waarheid: Ziekten houden zich niet aan mensenregels.
Door de eeuwen heen hebben rijken, vromen en geletterden tot hun grote verontwaardiging moeten constateren dat ziekten geen onderscheid maken tussen ‘belangrijke’ en onbelangrijke mensen, rijk en arm, mooi en lelijk, vroom en heidens, man en vrouw, lief en vals. Ja, het coronavirus neemt vooral ouderen weg, maar volgens het RIVM zijn verreweg de meeste besmette mensen tussen de 25 en de 50 jaar. Er liggen zelfs voorheen kerngezonde tieners op de I.C.
Wij zijn dit niet gewend. In onze westerse wereld zijn wij het gewoon geraakt dat zaken als epidemieën, schaarste en oorlogstaferelen dingen zijn die in Afrika, en het (Midden-) Oosten gebeuren. Niet hier. En dat heeft rare gevolgen. Ouderen doen koppig omdat zelfs zij dit nog niet eerder meemaakten, maar wel andere dingen die gewoon snel weer over gingen, en jongeren voelen zich nauwelijks aangesproken omdat ze gewend zijn deze thema’s alleen als ver-van-hun-bed show tegen te komen.
Racisme doet ook al niks. Van Joden en melaatsen lynchen in de tijden van Procopius en Ijsbrand, tot Chinezen boycotten en grensmuren bouwen nu. Het haalt allemaal niks uit.
En bovendien vallen we met z’n allen door de mand. Mensen zijn helemaal niet rationeel. Angst stuurt onze instincten op onzin af. Hollanders die zichzelf zo nuchter vonden, bouwen nu torens-van-babel met pleerollen en blikvoer als bunkers om zich heen. Niemand spreekt meer dezelfde taal, maar iedereen wil zo dicht mogelijk naar de hemel toe.
En daar staan we dan met al onze overtuigingen en gewoonten. De pluk-de-dagger die moet wachten tot het over is, de binnenzittende buitenmens, de volgehamsterde opruimfanaat, de blikvoerhoardende minimalist, de TikTokkende digibeet, de handenschrobbende sloddervos, de diepgegeneerde pleerolaanschaffer, de schietgebedende atheïst en de strakgepaniekte zenmediteerder.
Het is crisis. Terwijl buiten de lucht blauwer wordt en vogels steeds luider zingen, kunnen wij nu niet vliegen of onder elkaars vleugels schuilen. Het enige dat we kunnen is óók samen verder zingen. Onze ontmoetingsplaatsen mogen dan leeg zijn, stil zijn ze niet. De klokken slaan, de orgels ruisen, de verhalen blijven doorvertellen. Het eeuwenoude liedje van rebels irrationeel vertrouwen verstomt gelukkig nooit. Overal staan mensen op om struikelenden op te vangen en omgegooiden op te rapen. Spieren worden geoefend waarvan we het bestaan waren vergeten. We kunnen elkaar niet zien, maar we blijven elkaar tegenkomen. Zouden we elkaar en onszelf nu beter leren kennen? Dat zou wel erg rationeel zijn. Of juist niet?
Blog van de OudeKerkgemeente: korte, persoonlijk getinte stukken over dingen buiten of binnen de gemeente die belangrijk zijn of opvallen, geschreven op eigen verantwoordelijkheid.
Wil je reageren, meeschrijven, of meer weten over de blog, neem dan contact op met Elisabeth Boiten (muskebiis@gmail.com) of Peter Tomson (pjtomson@xs4all.nl) van de redactie.